Rola stymulacji zmysłów w nabywaniu kompetencji psychospołecznych

 

plastyka sensoryczna zdjecie

 

Zdobycze technologiczne, dostępna infrastruktura i postęp cywilizacyjny nie umożliwiają mimo wszystko zostania świadomym rodzicem. Młodzi rodzice zewsząd otrzymują sygnały mające ich wspomóc w pełnieniu nowych ról. Okazuje się to jednak zgubne, gdyż proponowane koncepcje wykluczają się. Dochodzą do tego takie trudności, jak brak wsparcia ze strony innych członków rodziny, konieczność samodzielnego radzenia sobie z każdą sytuacją, godzenia obowiązków domowych i zawodowych. Istniej ryzyko, że zgubi się cud narodzin a wszystkie siły skoncentruje się na poradzeniu sobie z nadmiarem obowiązków. Dlatego też nie należy się dziwić, gdy część rodziców uzna za trudne do realizacji wspieranie rozwoju dziecka poprzez plastykę sensoryczną.

Rodzice mogą zgłaszać różne obawy – od prozaicznych, jak ryzyko pobrudzenia całego pomieszczenia, po sens takich aktywności, które angażują członków rodziny przez pewien czas, co zdaniem niektórych może ograniczać samodzielność dziecka, które powinno umieć zająć się same sobą. Różnorodność stylów wychowawczych i modeli rodziny może być wyzwaniem podczas organizacji zajęć z plastyki sensorycznej, jednak szereg doświadczeń wskazuje, że takie działania skutkują głównie wzmacnianiem kompetencji rodzicielskich, rozwojem więzi, budowaniem relacji opartych o zaufanie we własne siły, poczucie bezpieczeństwa i radość z przebywania razem. Dzięki proponowanym aktywnościom rodzice mogą zachwycić się wspólnym czasem z dzieckiem i nie traktować tego jako obowiązek.

 

 

Rola środowiska naturalnego we wspomaganiu rozwoju dziecka

 

Naturalnym środowiskiem dla dziecka jest jego rodzina, która funkcjonuje w pewnych warunkach fizycznych, materialnych i społecznych. Dzięki wrodzonej potrzebie i ciekawości świata dziecko w naturalny sposób, swobodnie poszerza swoją wiedzę i doskonali własne umiejętności. Aktywność dziecka może być jednak ograniczona, gdy jego otoczenie nie będzie pełne bodźców wyzwalających tę potrzebę [1]. Plastyka sensoryczna może stanowić odpowiedź na potrzeby rodziców pragnących wejść w świat dziecka w sposób wzmacniający jego rozwój. Niektórych rodziców może początkowo niepokoić brak umiejętności zabawy stymulującej dziecko w sposób odpowiedni, bez ryzyka nadmiaru wrażeń. Niektórzy rodzice mogą czuć się wręcz nieodpowiednio na podłodze, wśród wielu akcesoriów, które nawet jeśli są użytkowane przez dorosłych, to niejednokrotnie do innych celów. Gotowe pomysły lub instruktor zapewnią poczucie komfortu, świadomość celowości takich działań.

W praktyce okazuje się, że rodzice, których przecież nikt na ogół nie uczył zabaw, sami w sobie odkrywają wielkie pokłady kreatywności, humoru, ciekawości i komunikacji na poziomie werbalnym i pozawerbalnym. Taki rodzaj aktywności dzieci i dorosłych pozwala uwolnić od masek, sztywności, lęków, poczucia śmieszności czy innych ograniczeń, jakie narzuca nam świat. Sygnały zwrotne, jakie uzyskują wszyscy partnerzy zabawy sensorycznej, zarówno ci mniejsi, jak i więksi, pozwalają na odkrycie, jacy jesteśmy dla siebie ważni, potrzebni i szczęśliwi z racji spędzenia wspólnych chwil, nawet gdy są one okrojone przez rozliczne obowiązki i powinności rodziny. Grupowa forma tego typu zabaw dodatkowo umożliwia nawiązywanie nowych relacji, a niczego tak bardzo człowiekowi nie potrzeba jak dobrych kontaktów z innym ludźmi.

 

plastyka sensoryczna

Znaczenie procesów integracji sensorycznej w rozwoju psychospołecznym dziecka

 

Od końca lat 60. minionego wieku, dzięki wiedzy z zakresu psychologii rozwojowej, psychologii uczenia się, neurobiologii, neurofizjologii i własnych doświadczeń klinicznych dr Jean Ayres, posiadamy wiedzę dotyczącą tego, jak funkcje psychoneurologiczne wpływają na zachowanie i uczenie się dziecka. W rozwoju dziecka potrzebne są prawidłowe procesy integracji sensorycznej, które mają wpływ na reakcje posturalne, napięcie mięśni, planowanie ruchu, rozwój mowy, zachowanie, emocje i funkcje poznawcze.

Integracja sensoryczna – to proces neurologiczny organizujący wrażenia płynące z ciała i środowiska w taki sposób, by mogły być użyte do celowego działania. W procesie tym mózg segreguje, rozpoznaje, interpretuje, łączy ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami informacje otrzymane ze wszystkich zmysłów, odpowiadając na wymagania płynące ze środowiska. Zmysły dostarczają informacji o fizycznej kondycji naszego ciała i otoczenia wokół nas. Dane te pochodzą z receptorów wzrokowych, słuchowych, przedsionkowych, dotykowych, proprioceptywnych, węchowych i smakowych. Poszczególne stadia rozwoju integracji sensorycznej dokonują się między 0–7 rokiem życia. Procesy integracji sensorycznej dokonują się w rdzeniu kręgowym, w pniu mózgu, móżdżku i w półkulach mózgowych. Wszystkie wyższe procesy umysłowe zależą szczególnie od adekwatnej organizacji wrażeń w pniu mózgu, gdzie mają swój początek procesy integracyjne. Dopiero po przejściu pnia mózgu może dokonywać się bardziej szczegółowe opracowywanie wrażeń sensorycznych w korze mózgowej. W miarę rozwoju, dzięki zdolności do organizacji wrażeń sensorycznych, kształtuje się koncentracja na doznaniach sensorycznych, koordynacja ruchów i organizacja zachowania. Odpowiednia integracja sensoryczna jest podstawą do prawidłowego rozwoju ruchowego, uczenia się i zachowania.

 

 

Objawy zaburzeń samoregulacji u małych dzieci

 

Rodzice niemowląt i małych dzieci niejednokrotnie odczuwają niepokój z powodu zachowania się dzieci. Zdarza się, że podczas pielęgnacji, codziennych czynności nie mogą wyciszyć dziecka. Dzieci bywają nadmiernie domagające się kontaktu lub niewyrażające takiej potrzeby, inne dzieci są bardzo płaczliwe, preferują rytuały w trakcie zasypiania, karmienia, okazują niepokój w trakcie czynności pielęgnacyjnych, źle znoszą zmiany, mają bardzo niski lub bardzo wysoki poziom aktywności.

Obserwuje się również dzieci z opóźnionym rozwojem ruchowym, asymetrią, długim, wolnym tempem nabywania kompetencji ruchowych, obniżonym tonusem mięśniowym, trudnościami w zakresie równowagi, koordynacji oraz rozwoju motoryki małej, a przed wszystkim z nieprawidłowościami w obrębie rozwoju społeczno-emocjonalnego. Ten ostatni obszar dotyczy trudności z wchodzeniem w kontakt z opiekunem, podtrzymywaniem kontaktu, pobudzenia emocjonalnego w kontakcie z dorosłym i bodźcem oraz nieprawidłowości w reakcjach na bodźce zmysłowe. Okres kąpieli, ubierania się, posiłki, sen, własna aktywność dziecka – to momenty, gdy najczęściej ujawniają się zachowania wzbudzające niepokój rodziców. Powinni oni wówczas uzyskać wsparcie w zakresie poradnictwa, w jaki sposób dostosować otoczenie, pielęgnować dziecko i spędzać z nim czas, aby uzyskać odpowiedni poziom pobudzenia dziecka.

Stosując odpowiednie czynności pielęgnacyjne, bawiąc się, dostarczając możliwości aktywnego poznawania świata dzięki wykorzystaniu zabaw naturalnymi obiektami za pomocą wszystkich zmysłów oraz organizacji otoczenia stymulującego aktywność ruchową i manualną, możliwe jest wzmacnianie kompetencji psychospołecznych dziecka. Także wprowadzanie na czas właściwych pokarmów rozwija procesy integracji sensorycznej. Organizując czas z dzieckiem, należy pamiętać o tym, że rozwój małego dziecka odbywa się przede wszystkim poprzez aktywność ruchową i odbieranie informacji zmysłowych z różnych modalności. Najważniejszymi zmysłami biorącymi udział w rozwoju dziecka są układ przedsionkowy, dotykowy i proprioceptywny. Niezmiernie ważną rolę w zakresie nabywania umiejętności psychospołecznych pełni zmysł dotyku [2]. Układ dotykowy wpływa bowiem na poczucie bezpieczeństwa, stanowi fundament dobrego samopoczucia, funkcjonowania emocjonalnego. Ze zmysłem dotyku wiąże się emocjonalna więź matki z dzieckiem, zachowania obronne, wczesne różnicowanie wrażeń dotykowych.

 

 

Reakcje dzieci na bodźce dotykowe w aspekcie zachowania się

 

Plastyka sensoryczna może stanowić odpowiedź na potrzeby dotykowe dzieci. Reakcja dzieci na bodźce tej modalności stanowi ważną informację nie tylko o preferencjach w zakresie dotyku, ale również w zakresie kontaktów społecznych. Obserwuje się grupę dzieci, które odtrącają podawane przedmioty do zabawy, zdają się „dziobać” w nie palcami, preferują przedmioty śliskie i twarde, a dotykanie przedmiotów o miękkiej, puszystej fakturze wywołuje w nich dyskomfort. Niechętnie nawiązują też kontakt z drugim człowiekiem, uciekają od niego, odwracają głowę, płaczą, wycofują się ze współdziałania z drugą osobą. Korzystną sytuacją jest, gdy już niemowlę, natrafiając na jakiś przedmiot, naciska go, mocno oplata palcami, ujmuje ustami, gryzie, ssie, obraca językiem, liże oraz tuli do siebie.

Dotykając osób i przedmiotów, dzieci z czasem gromadzą szereg doświadczeń, a dzięki nim kształtuje się świadomość tego, co dzieje się między własnym ciałem a innym obiektem, osobą, obraz własnego ciała i świata otaczającego. Zdarza się jednak, że dzieci bronią się przed dotykaniem, chwytaniem pewnych przedmiotów, choć ich palce są sprawne. Unikają zabaw pluszowymi zabawkami, nie okazują zadowolenia podczas zabaw kontaktowych, dotykania, przytulania przez dorosłego. Bywa, że wycofują się z nawiązywania kontaktów społecznych, unikają dotykania ciała drugiej osoby, nie chcą być dotykane. Podczas karmienia piersią dziecko nie przywiera, trzymane na rękach pręży się, wyczuwalna jest bariera pomiędzy dzieckiem a opiekunem [3]. Wpływa to bezpośrednio na komfort psychiczny zarówno dziecka, jak i opiekuna. Nieprawidłowości w tym zakresie mogą zaburzyć relacje pomiędzy dzieckiem a rodzicem.

U dzieci z nieprawidłowym funkcjonowaniem w obrębie zmysłu dotyku możemy obserwować również reakcje, które dotyczą funkcjonowania w grupie rówieśniczej. Obronność dotykowa wywołuje w dziecku wiele napięć, skutkuje przebywaniem w ciągłym czuwaniu, przewidywaniu zagrożenia. Dziecko z takimi potrzebami negatywnie reaguje nawet na przypadkowy dotyk kolegi, odbiera to jako atak. Siedzenie przy jednym stoliku może być również problematyczne, gdy jedno z dzieci ma nieprawidłowe reakcje w obrębie zmysłu dotyku. Wówczas każde dotknięcie łokcia dziecka może spowodować skargę na potrącanie przez kolegę. Inne dzieci mogą takie komentarze odbierać jako zniechęcające i grupa rówieśnicza może odsunąć zbyt wrażliwego dotykowo kolegę. Nawet członkowie rodziny mogą mieć trudność w opiece nad dzieckiem z obronnością dotykową. W sytuacji gdy musi się nim zaopiekować dawno niewidziana babcia i podejmie się np. mycia włosów, przejmie się bardzo krzykiem dziecka, któremu woda spłynęła na twarz. Możliwe, że będzie odczuwała brak satysfakcji ze wspólnie spędzonego czasu lub obawę, że nie jest w stanie już opiekować się małym dzieckiem, jeśli nawet mycie wywołuje taki poziom rozpaczy dziecka. Z kolei niedostateczne odczuwanie bodźców powoduje, że dziecko używa zbyt dużej siły podczas działania i w sposób niecelowy może zniszczyć zabawkę kolegi, uderzyć go piłką, ścisnąć zbyt mocno dłoń przy powitaniu. Takie zachowanie może być ocenione jako celowe i niestosowne, zniechęcające do bliskiego kontaktu.

 

plastyka sensoryczna

Nieprawidłowe procesy integracji sensorycznej a trudności w funkcjonowaniu społecznym

 

Nadreaktywność układu równowagi może skutkować potykaniem się, przewracaniem. Jest to problematyczne, gdyż rówieśnicy mogą odbierać takie działanie jako przeszkadzające im. Dziecko z powyższymi trudnościami zostaje pozbawione udziału w zabawach charakterystycznych dla okresu dzieciństwa, takich jak wspinanie się na drzewa, przejażdżki na karuzeli, pływanie łódką czy jazda na rolkach. Pojawia się za to kontrolujące i nieelastyczne zachowanie, które nie jest korzystnie odbierane przez rówieśników, bowiem dziecko nie jest w stanie wytłumaczyć, że to jego strategia stosowana w celu uniknięcia nieprzewidywalnego ruchu.

Dzieci z drugiego bieguna potrzeb sensorycznych nie są w stanie przebywać w jednym miejscu, często wspinają się, podskakują, upadają, przewracają się. Sprawiają tym wrażenie niezainteresowanych czynnościami innych dzieci. Koledzy i koleżanki mogą postrzegać takie aktywności jako przeszkadzające im, niszczące ich pracę. Trudności w zaplanowaniu ruchu powodują, że dziecko niechętnie korzysta z wyposażenia placu zabaw i nie bierze aktywnego udziału w zabawie z innymi dziećmi. Skutkiem tych trudności może być również wylewanie płynu z kubka, talerza na siebie i siedzące obok dziecko. Zachowania te są typowe dla dzieci z dysfunkcjami w zakresie układu proprioceptywnego. Niska świadomość własnego ciała często łączy się z problemami ze strony układu dotykowego i przedsionkowego. W efekcie trudno jest opanować jazdę rowerem i wspólnie z kolegami spędzać czas na zewnątrz [4]. Brak też wówczas możliwości opanowania umiejętności wiązania sznurówek lub kontroli podczas jedzenia, wskutek czego twarz, stół, najbliższe otoczenie mogą ulegać zabrudzeniu podczas posiłków. Nieschludny wygląd może być przyczyną niemiłych uwag ze strony innych dzieci i narażać dziecko z trudnościami sensorycznymi na nieprzyjemne komentarze, wskutek czego może ono czuć się odsunięte od grupy.

Nadreaktywność zmysłu słuchu wywołuje w dziecku mechanizmy obronne. Może ono stosować różne strategie w celu poradzenia sobie z sytuacją, zatykać uszy przy nadmiarze dźwięków z otoczenia lub mówić bez przerwy, wydawać dźwięki, aby zagłuszyć dopływ bodźców z zewnątrz. Takie działanie również wywołuje konflikty w grupie rówieśniczej. Podobnie dzieje się, gdy reakcje dziecka na bodźce węchowe, smakowe czy wzorkowe są nieadekwatne do sytuacji. Może to utrudniać funkcjonowanie w grupie, zwieranie przyjaźni, a nadto już na poziomie rodziny może wpływać na powstawanie wielu trudnych sytuacji nacechowanych negatywnymi emocjami. Zasadne jest zatem podejmowanie działań o charakterze zapobiegającym nieprawidłowemu rozwojowi zmysłów.

 

 

Znaczenie stymulacji zmysłów bazowych

 

Proces wspomagania rozwoju dziecka powinien uwzględniać jego naturalną chęć do podjęcia zabawy, ale też jego ograniczone możliwości. Nie może opierać się na dyrektywności. Kontakt dziecka z różnymi masami plastycznymi, fakturami, oparty o radość działania w warunkach całkowitej akceptacji, swobody działania i skoncentrowany na najbliższej sferze rozwoju dziecka umożliwia nabycie kompetencji nie tylko poznawczych, motorycznych, ale w zdecydowanej mierze społecznych. Rozpoznawanie preferencji dzieci w zakresie kontaktu z przedmiotami i relacji społecznych jest jednym z ważnych czynników pozwalających na organizowanie procesu uczenia w przyjemny i miły sposób. Należy pamiętać o tym, że początkowa reakcja dziecka o charakterze obrony, ucieczki, wycofywania się w reakcji na przedmiot może dotyczyć kontaktu z drugim człowiekiem [3]. Dlatego też wielką wartością jest umożliwienie dziecku odkrywania świata zmysłów za pomocą plastyki sensorycznej w bezpiecznych warunkach, wspólnie z bliskimi. Może to wpłynąć korzystnie na jego relacje z innymi osobami i wszystkie sfery rozwojowe.

 

Literatura:

  1. Mikler-Chwastek A., Dotykowe poznawanie otoczenia. Diagnoza i wspomaganie rozwoju małych dzieci, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2011 [3].
  2. Walczak G., Środowisko naturalne we wspomaganiu rozwoju dziecka, aranżacja przestrzeni terapeutycznej, w: Piotrowicz R., Walkiewicz-Krutak M. (red.), Małe dziecko – dużo pomysłów. Wybrane obszary wspomagania rozwoju dziecka, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2016 [1].
  3. Wiśniewska M., Poznaję świat zmysłami – wspomaganie rozwoju niemowląt i małych dzieci z perspektywy integracji sensorycznej, w: Piotrowicz R., Walkiewicz-Krutak M. (red.), Małe dziecko – dużo pomysłów. Wybrane obszary wspomagania rozwoju dziecka, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2016 [2].
  4. Yack E., Aquilla P., Sutton S., Tworzenie więzi poprzez integrację sensoryczną, Harmonia Uniwersalis, Gdańsk 2014[4].

 

 

*****

Anna Parakiewicz - pedagog specjalny, specjalista Wczesnej Interwencji, specjalista terapii pedagogicznej, terapeuta Integracji Sensorycznej z kilkunastoletnim doświadczeniem we wczesnym wspomaganiu rozwoju dzieci zagrożonych niepełnosprawnością i z zaburzeniami rozwoju, terapii dzieci głuchoniewidomych, terapii metodą Integracji Sensorycznej, pracownik Zespołu Placówek Edukacyjnych w Olsztynie – specjalistycznej placówki zajmującej się diagnozą i terapią osób z całościowymi zaburzeniami rozwoju, Warmińsko – Mazurskiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie, Niepublicznej Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej w Olsztynie, były pracownik Instytutu Hiltona Perkinsa w USA, Stowarzyszenia Rodziców i Przyjaciół Dzieci Niewidomych i Słabowidzących "Tęcza" w Warszawie, Ośrodka Wczesnej Interwencji w Giżycku.

 

Jeżeli zainteresował Cię ten materiał, sprawdź, co jeszcze ma dla Ciebie Uniqskills:

 

Asystent (Online)